«برنامه جامع ترویج و ارتقای سواد فضای مجازی»؛ ماموریت امنیتی با پوشش آموزشی

مهر ۱۴۰۴ «سند برنامه جامع ترویج و ارتقای سواد فضای مجازی» توسط دبیر شورای عالی فضای مجازی برای اجرا به دستگاه‌های مربوطه ابلاغ شد. این سند با پیشنهاد وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ایجاد شده و سه هدف اصلی این سند ایجاد نهضت ملی سواد فضای مجازی، بسترسازی و حمایت از بوم سواد فضای مجازی و ایجاد تمرکز در سیاست گذاری و راهبری اثربخش در این حوزه است.

اما این کلیدواژه‌ها همه یک هدف را دنبال می‌کنند و آن کنترل فضای مجازی و در دست گرفتن جریان محتوایی است. مفاد این سند نشان می‌دهد که جمهوری اسلامی یک برنامه جامع برای کنترل و جهت‌دهی زیست دیجیتال شهروندان دارد.

در همان بندهای اول این سند، چندین بار از کلمه «رفتار مسئولانه» استفاده شده است. تاکید مکرر بر «رفتار مسئولانه» و «منش و رفتار لازم» (ماده ۱، بند ۱ و ۲) نگرانی‌زاست و این واژگان مبهم و کوتاه به ابزاری برای تحمیل سبک زندگی یا دیدگاه‌های حکومتی و مقابله با نظرهای مخالف تبدیل شوند. «منش و رفتار لازم و رفتار مسئولانه» به آسانی می‌تواند به رفتار مطلوب حکومت تعبیر شود.

اهداف این سند بدین صورت عنوان شده است:

• ایجاد نهضت ملی ترویج و ارتقای سواد فضای مجازی با هدف عمومی سازی آن
• بسترسازی و حمایت از بوم سواد فضای مجازی شامل ذی‌ربطان و ذی‌نفعان
• ایجاد تمرکز در سیاست‌گذاری و راهبری اثربخش در ترویج و ارتقای سواد فضای مجازی

طبق ماده ۵ این سند، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی تسهیلگر و هماهنگ‌کننده ملی است و باید دبیرخانه اجرایی تشکیل دهد و دبیرخانه مسئول راهبری است. وظایف دبیرخانه شامل اولویت‌بندی، ایجاد سامانه یکپارچه گزارش‌دهی برای رصد پیشرفت و اجرای برنامه‌ها، و اعتباربخشی به برنامه‌ها و محتواهای مرتبط است. دبیرخانه با مشارکت نمایندگان پرشمار نهادهای حاکمیتی و امنیتی مانند مجلس، قوه‌قضاییه، وزارت اطلاعات، سازمان پدافند غیرعامل، سپاه پاسداران و مدیریت حوزه‌های علمیه و چندین نهاد دیگر امور را راهبری می‌کند.

مقررات‌گذاری «هوشمند» برای سکوها و استقرار نظام «پایش و ارزیابی» برای «حاکمیت داده‌محور» (ماده ۴، بند ۱) ابزای برای مهار و کنترل سکوها و افزایش نظارت دولتی بر فعالیت آن‌ها و کاربران است که هدف آن تحمیل فیلترهای محتوایی بیشتر یا اجبار سکوها به همکاری در سانسور و کنترل اطلاعات است.

برخلاف ادعاهایی که در این سند شده و افزایش سواد رسانه یکی از چشم‌اندازها عنوان شده، سپردن مسئولیت اجرا به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و حضور نهادهای امنیتی برای همکاری و پیشبرد این طرح، برخلاف مفهوم جهانی سواد رسانه‌ای است که بر تنوع منابع و دیدگاه‌ها تکیه دارد و چیزی جز خفقان و کنترل بیشتر سکوها به دنبال ندارد.

ایجاد «سامانه یکپارچه گزارش‌دهی» و «اعتباربخشی» به محتواها توسط دبیرخانه که در ماده ۵ این سند نوشته شده، یک ساختار متمرکز برای جمع‌آوری داده، رتبه‌بندی و تأیید محتوا و فعالان فضای مجازی ایجاد می‌کند. این فرآیند اعتباربخشی عملا به معنای سانسور محتوایی و حذف فعالان مستقل و صداهای مخالف است.

این سند نشان می‌دهد که حکومت به طور جدی برای جهت‌دهی به شیوه زیست دیجیتال شهروندان و کنترل محتوا برنامه دارد. این سند تهدیدی جدی برای آزادی اینترنت و گردش اطلاعات محسوب می‌شود زیرا با حضور گسترده نهادهای امنیتی و قضایی پیش می‌رود به جای نهادهای مدنی و دانشگاهی مستقل و این موضوع ماهیت آن را از یک سند آموزشی به یک ابزار حکمرانی و کنترل تبدیل می‌کند.

طرح «اعطای نماد اعتماد ملی و رتبه‌بندی» که در ماده ۶ به آن اشاره شده، یک مکانیسم هوشمند برای سانسور و حذف تولیدکنندگان محتوای مستقلی است که مورد تایید حکومت نیستند. همچنین ابهامات حقوقی در تعریف مفاهیمی مانند «محتوای سالم و مفید» و «روایت بومی»، زمینه‌ای برای محدودسازی آزادی بیان و عقیده در فضای مجازی فراهم می‌کند.